Gmina Wielka Nieszawka

Menu

Zabytki

Treść strony

ZABYTKI

 

Gmina Wielka Nieszawka posiada bardzo ciekawe pod względem historycznym zasoby dziedzictwa kulturowego, które zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych.

Pierwszego wpisu dokonano 26.07.1935 roku i dotyczył on ruin zamku krzyżackiego w Małej Nieszawce. Zamek znajduje się obecnie na terenie prywatnym, jednak dzięki uprzejmości właścicieli udostępniony jest dla zwiedzających. Następnego wpisu dokonano dopiero w 1987 roku i obejmował on cmentarz pomenonicki  z lokalizacją w Wielkiej Nieszawce. Kolejnym wpisem do rejestru zabytków jest dokonany 07.07.1994 roku wpis dotyczący byłej kaplicy menonitów a obecnie kościoła rzymsko-katolickiego  w miejscowości Mała Nieszawka. Kościół powstał na bazie drewnianej kaplicy osadników holenderskich przybyłych z Holandii i Fryzji. Stanowi on jeden z najcenniejszych zabytków gminy. Objęty jest ścisłą ochroną konserwatorską.

Jako jedna z nielicznych w Polsce Gmin Wielka Nieszawka posiada wsie o zachowanym układzie urbanistycznym. Mała  i Wielka Nieszawka stanowi jedność właśnie ze względu na ten układ. Obserwujemy tu charakterystyczny, tzw.: układ zabudowy  w formie dwurzędówki bagiennej, charakteryzujący się tym, że zagrody stoją rzędem wzdłuż drogi a pola w formie pasów ułożone są prostopadle do niej, oddzielone od siebie rowami odwadniającymi. Występuje tu zabudowa drewniana i murowana pochodząca z przełomu XIX i XX wieku.

W Gminie znajdujemy wiele obiektów godnych uwagi są to np.: w Cierpicach kościół parafialny rzymsko- katolicki murowany  w 1938 roku oraz cmentarz przykościelny z tego samego roku wciąż czynny.

W tej samej wsi obejrzeć możemy również nieczynny już ewangelicki cmentarz z drugiej połowy XIX wieku.

We wsi Mała Nieszawka odnajdziemy cmentarz wojenny żołnierzy radzieckich założony po roku 1945.

Gmina Wielka Nieszawka posiada również obiekty związane z historią techniki i cywilizacji. Są to m.in. we wsi Brzoza budynek przystanku kolejowego, murowany w 1910 roku przy linii kolejowej Toruń - Aleksandrów Kujawski, otwartej 5 grudnia 1862 roku, oraz pięć strażnic drogowych przy tejże linii. W Cierpicach obejrzeć możemy zespół murowanych budynków dworca linii kolejowej Toruń - Bydgoszcz (linia ta została otwarta 24 października 1861 roku) oraz sześć strażnic drogowych murowanych.

W Cierpicach - Dybowie i Cierpicach - Kąkolu napotkamy pozostałości młynów wodnych z XIX wieku. Podobnie jak w Brzozie i Cierpicach obejrzeć możemy murowane strażnice drogowe, ustawione przy linii kolejowej Toruń - Inowrocław otwartej 15 marca 1873 roku oraz jedną strażnicę przy linii Toruń- Bydgoszcz.

W Wielkiej Nieszawce natomiast znajduje się murowany budynek mleczarni z końca XIX wieku. Obiekty zachowane są w dobrym stanie i podlegają ochronie konserwatorskiej.

 

OBÓZ JEŃCÓW WOJENNYCH

Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej hitlerowskie władze III Rzeszy opracowały program, którego jednym z celów było maksymalne wykorzystanie siły roboczej dla gospodarki niemieckiej. „Siłą roboczą” nazywano jeńców wojennych. Konwencja genewska dotycząca praw jeńców stanowiła m.in. że: „... jeńcy wojenni winni być traktowani w sposób szczególnie humanitarny,  a w szczególności mają być chronieni przed atakami gwałtu, obrazy i ciekawości publicznej...” oraz „... środki odwetowe względem nich są zabronione...”. Jednak jak pokazała historia II wojny światowej nazistowskie Niemcy nie przestrzegały tej konwencji, łamiąc ją brutalnie. Na jeńcach wojennych szczególnie ze Wschodniej Europy dokonano wielu straszliwych zbrodni. Niechlubne te wydarzenia miały również miejsce na terenie naszej Gminy.

Już we wrześniu 1939 roku rozpoczęły się przygotowania do przystosowania znajdujących się w Toruniu fortów artyleryjskich, położonych na lewym brzegu Wisły do pełnienia funkcji obozów jenieckich. Na pierwszą siedzibę władz obozu Niemcy wybrali Fort XVII a w połowie 1949 roku przeniesione zostały do dwupiętrowej kamienicy, mieszczącej się naprzeciwko Fortu XIII. Budynek ten już do końca wojny został siedzibą komendantury Stalagu XX A i obecnie oglądać go można przy ulicy Okólnej.

Kolejny etap rozbudowy Stalagu (w 1941 roku) doprowadził do powiększenia obozu o nowy obszar, rozciągający się od Torunia- Podgórza w kierunku południowo-zachodnim, w kierunku wsi Glinki. Już w 1941 roku rozpoczęto tam budowę obozu przeznaczonego dla jeńców radzieckich. Gwałtowne nasilenie prac budowlanych przypadło na drugą połowę tego roku, gdyż w tym właśnie czasie do Torunia zaczęły napływać transporty jeńców radzieckich.

        Dnia 14 sierpnia 1941 roku baraki dla jeńców radzieckich, które wybudowano na tym terenie oficjalnie nazwano:  M. Stammlager 312/XX C. Został on administracyjnie podporządkowany komendanturze Stalagu XX A.

Stalag ten został więc powiększony o obszar, który rozciągał się  od Stawek przez Rudak i Podgórz aż do Glinek.

Należy tu nadmienić, że funkcje obozów jenieckich dla więźniów radzieckich pełniły wówczas forty: XI, XII, XIII i XVII. Fort XIV pełnił funkcję szpitala obozowego, natomiast w Forcie XVI zlokalizowano areszt. Z czasem do jeńców radzieckich dołączyli też jeńcy: francuscy, belgijscy, brytyjscy, jugosłowiańscy, włoscy  i amerykańscy.

W myśl zasady konwencji wiedeńskiej obozy jenieckie powinny zapewnić jeńcom godziwe warunki bytowania w obozie. Jak wiadomo jednak hitlerowcy nie stosowali się do tego typu wymagań, pomimo podpisanych traktatów. W obozach na obszarze Torunia  i obecnej Gminy Wielka Nieszawka życie jeńców biegło dwoma torami: jeden troszkę lepszy przeznaczony dla jeńców z kręgu Europy Zachodniej i Ameryki oraz drugi tragiczny dla jeńców radzieckich. Idealne warunki obozowe pokazują statystyki, gdzie  w okresie od października 1940 roku do grudnia 1941 roku wśród jeńców z państw zachodnich zanotowano tylko 44 zgony.

Natomiast w Stalagu przeznaczonym dla jeńców rosyjskich każdego dnia na 6-hektarowy cmentarz wywożono od trzech do sześciu wozów wypełnionych zwłokami.

        Dziś w lesie między Glinkami a Cierpicami, jadąc z Torunia, po lewej stronie rozwidlenia szosy w kierunku Inowrocławia  i Bydgoszczy widnieje masowy grób-cmentarz. Rzeźbę zaprojektował dla upamiętnienia pomordowanych więźniów  W. Marciniak.

Ogółem na cmentarzu tym pochowano 14 219 więźniów.

 

Pierwsze ślady historii pochodzące sprzed 8 tys. lat p.n.e. odnaleźć można na terenie wsi Brzoza. Znajduje się tam cały kompleks stanowisk archeologicznych, na których odkrycia sięgają okresu schyłkowego paleolitu i mezolitu. Na terenie gminy znajdują się również wczesnośredniowieczne ślady grodzisk po osadnictwie słowiańskim, pozostałości po grodzie w Nieszawie i ruiny zamku Krzyżackiego, z którego to właśnie rozpoczęto ekspansję na ziemie polskie. W 1269 roku Polacy zniszczyli zamek w Małej Nieszawce. W pierwszej połowie XIV wieku odbudowano go już jako zamek murowany, który zawierał: przedzamcze z młynem, piekarnię, browar, wozownię oraz łaźnię. W 1422 roku król Władysław Jagiełło odzyskał zamek i około roku 1425 zmusił Krzyżaków do jego zburzenia. Jeszcze w 1422 roku król rozpoczął budowę nowego zamku w Dybowie a przy nim osady miejskiej Nieszawy w skład, której wchodziły tereny dzisiejszej Małej Nieszawki. Na mocy pokoju w Brześciu Kujawskim po 1435 roku obszar ten na stałe wrócił pod panowanie Korony Polskiej. W 1425 roku Nieszawa zyskała prawa miejskie. Nadanie miastu przez króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. Statutów Nieszawskich wywołało wśród mieszczan toruńskich, żyjących głównie z handlu, poczucie zagrożenia, co doprowadziło do zburzenia miasta. Dawni mieszkańcy Nieszawy przenieśli się w dół Wisły i tam ponownie założyli gród. Po tym historycznym wydarzeniu pozostały dwie wsie: Mała Nieszawka i Wielka Nieszawka. W roku 1594 Wielka Nieszawka została wydzierżawiona osadnikom holenderskim zwanym olendrami. Byli to Menonici, wyznawcy odłamu protestantyzmu.W latach dwudziestych XX wieku Menonici przeważnie już zniemczeni opuścili Wielką Nieszawkę. Pozostały po nich zbudowany w 1897 roku kościół, który od 1945 r. jest świątynią wyznania rzymsko – katolickiego.

 

Gmina Wielka Nieszawka posiada bardzo ciekawe pod względem historycznym zasoby dziedzictwa kulturowego. Należą do nich: ruiny zamku krzyżackiego w Małej Nieszawce, obecnie znajdujące się na terenie prywatnym, jednak dzięki uprzejmości właściciela udostępnione są dla zwiedzających. Cmentarz pomenonicki w Wielkiej Nieszawce. Kolejnym zabytkiem jest: obecny kościół wyznania rzymsko – katolickiego w Małej Nieszawce. Kościół powstał na bazie drewnianej kaplicy osadników olenderskich przybyłych z Holandii i Fryzji. Stanowi on jeden z najcenniejszych zabytków Gminy. W Cierpicach znajdziemy kościół parafialny rzymsko – katolicki, murowany z 1938 roku oraz wciąż czynny cmentarz przykościelny z tego samego roku. W tej samej wsi obejrzeć można nieczynny już ewangelicki cmentarz z drugiej połowy XIX w. We wsi Mała Nieszawka odnajdziemy cmentarz wojenny żołnierzy radzieckich założony po roku 1945. Gmina posiada również obiekty związane z techniką i cywilizacją. Są to: we wsi Brzoza budynek przystanku kolejowego, murowany z 1910 roku, w Cierpicach zespół murowanych budynków dworca kolejowego oraz sześć murowanych strażnic drogowych, w Cierpicach – Dybowie i Cierpicach - Kąkolu napotykamy pozostałości młynów wodnych z XIX wieku. W Wielkiej Nieszawce znajduje się murowany budynek mleczarni z końca XIX w. Obejrzeć można również zbór, będący dziś siedzibą Urzędu Gminy oraz cmentarz w Wielkiej Nieszawce.

Zabytki

·         kościół drewniany pomennonicki z 1890 roku- kościół parafialny rzymsko-katolicki, p. w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, drewniany z 1890 r. Pierwotnie mennonicki. Biała karta K.W. 28315

·         drewniane chaty- dom podcieniowy- typ dużych wiejskich budynków mieszkalnych z charakterystycznym podcieniem. Budynki podcieniowe pojawiły się na ziemiach polskich wraz z falą osadnictwa mennonickiego i olęderskiego z XVI i XVII wieku (wspólnota mennonicka opuściła Holandię w wyniku prześladowań religinych). Większość do dzisiejszego dnia istniejących domów podcieniowych pochodzi z XVIII i początku XIX wieku. Ślady budownictwa podcieniowego występują w szerszym zakresie na obszarze Żuław Gdańskich i Żuław Wiślanych.

·          cmentarz pomennonicki - z nagrobkami z pocz. XIX w., nieczynny.

·        ruiny zamku krzyżackiego z XIII wieku - W 1269 roku Polacy zniszczyli zamek w Małej Nieszawce. W pierwszej połowie XIV wieku odbudowano go już jako zamek murowany, który zawierał: przedzamcze z młynem, piekarnię, browar, wozownię oraz łaźnię. W 1422 roku król Władysław Jagiełło odzyskał zamek i około roku 1425 zmusił Krzyżaków do jego zburzenia; Ruiny zamku krzyżackiego są jednocześnie jedynym eksponowanym stanowiskiem archeologicznym na terenie gminy grodziskiem- teren prywatny; Stanowisko jest objęte ścisłą ochroną konserwatorską (rozdz. V art. 25.1., pkt 1 Ustawy o ochronie dóbr kultury). Oznacza to, że właściciel i użytkownik zabytku w zakresie określonym przepisami prawa obowiązany jest dbać o jego zachowanie, a w szczególności zabezpieczyć przed zniszczeniem i dewastacją. W przypadku uporządkowania stanowiska i ewentualnego zagospodarowania go we właściwy sposób (stosując się do wytycznych konserwatorskich), może stać się ono dużą atrakcją turystyczną.

Zachowało się naprawdę niewiele, parę cegieł i teren, którego ukształtowanie świadczy o

ukrytych pod roślinnością i ziemią fundamentach.

  • -

·         pozostałością emigracji z zachodniej Europy do Polski jest używane do dziś w nazewnictwo, np. "niziny olęderskie" – zalewowe pola nadwiślańskie, zagospodarowane kiedyś przez osadników z Fryzji.

Wszelkie poczynania w sąsiedztwie tych obiektów powinny być uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Toruniu. Szczególnej ochronie podlega kościół w Małej Nieszawce wpisany do rejestru zabytków. Należy zaznaczyć, że istniejące na terenie gminy nieczynne cmentarze ewangelickie i mennonickie podlegają ustawowej opiece lokalnych władz samorządowych i powinny być chronione przed dewastacją. Szczególną opieką powinny być otoczone nieczynne cmentarze mniejszości wyznaniowych, których społeczności lokalne nie zamieszkują w Polsce, jako miejsca pamięci i pomniki historii.

Bez zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków nie wolno obiektu przerabiać, odnawiać, rekonstruować, zabudowywać ani dokonywać żadnych innych zmian.

Na terenie cmentarzy obowiązuje zakaz wycinania drzew i usuwania nagrobków.

KONTAKT

  • Mapa

Urząd Gminy w Wielkiej Nieszawce

ul. Toruńska 12, 87-165 Cierpice

Dane kontaktowe

Godziny pracy Urzędu

  • poniedziałek: 7:00-15:00
  • wtorek: 8:00-16:00
  • środa: 7:00-15:00
  • czwartek: 7:00-15:00
  • piątek: 7:00-15:00

Przetwarzanie danych osobowych

Kontaktując się z nami poprzez wysłanie do nas wiadomości przy użyciu poczty elektronicznej – wyrażają Państwo zgodę na przetwarzanie swoich danych osobowych w celu obsługi korespondencji pomiędzy Państwem, a Administratorem. Administratorem Państwa danych osobowych będzie Wójt Gminy Wielka Nieszawka. Można się z nim kontaktować w następujący sposób: listownie na adres siedziby: Urząd Gminy w Wielkiej Nieszawce, ul. Toruńska 12, 87-165 Cierpice, e-mailowo: zastepca.wojta@wielkanieszawka.pl, telefonicznie 56 678 12 12. Do kontaktów w sprawie ochrony Państwa danych osobowych został także powołany inspektor ochrony danych, z którym można się kontaktować wysyłając e-mail na adres iod1@wielkanieszawka.pl, szczegóły na: https://www.wielkanieszawka.pl/klauzule-rodo

Stopka